W pierwszych latach
niepodległości podstawową potrzebą odradzającej
się polskiej armii stało się ujednolicenie
uzbrojenia. Równocześnie należało praktycznie od
podstaw zbudować przemysł zbrojeniowy. W 1921 r.
rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych przyjęto
karabin wz. 1898 Mauser jako przepisowy wzór w
armii polskiej. Tym samym przepisowym stał się
nabój 7,92 mm x 57 i rozpoczęto jego seryjną
produkcję w kraju. Na wiosnę 1919 r. podjęły
działalność Warsztaty Amunicyjne Nr 1 w
Warszawie. Oprócz innej działalności zajmowały
się również kompletowaniem amunicji z
zakupionych komponentów oraz czyszczeniem i
sortowaniem naboi znajdujących się w magazynach.
Na początku 1925 r. połączono je z Centralnymi
Składami Amunicyjnymi tworząc Warsztaty Zakładów
Amunicyjnych. Podobne warsztaty powstały w tym
samym czasie w Krakowie i Poznaniu. Ich
produkcja w 1927 r. wyniosła około 25 milionów
sztuk amunicji strzeleckiej. Ze względu na stare
maszyny, wysokie koszty i nie najlepszą jakość
wyrobów ich rola była mocno ograniczona, a po
wybudowaniu fabryki amunicji w Skarżysku stała
się zupełnie marginalna. Równolegle uruchomiono w latach
1919-1921 produkcję komponentów amunicji
strzeleckiej. Powstały: Wytwórnia Łusek i Łódek
w Poznaniu, Wytwórnia Kapsli i Kapiszonów w
Toruniu oraz Przetwórnia Materiałów Wybuchowych
w Bydgoszczy zajmująca się odzyskiwaniem prochów
i materiałów wybuchowych ze starej amunicji
pozostawionej przez zaborców. Rozkazem Szefa Departamentu
Artylerii i Uzbrojenia z lutego 1921 r. Powołano
oficjalnie Wojskową Wytwórnię Amunicji
Karabinowej w Warszawie. Seryjną produkcję naboi
Mausera podjęto w maju 1922 r. Produkowano tutaj
amunicję do broni maszynowej, karabinów i
karabinków oraz ćwiczebną i szkolną. Wykonano
również partię naboi przeznaczonych do strzelań
balistycznych z tolerancją wagową pocisku 0,01
g, oraz naboi z pociskami wskaźnikowymi
(wybuchowymi). Wytwórnia przeprowadziła też
próby amunicji z pociskiem lekkim o rdzeniu
drewnianym oraz z pociskami wykonanymi ze stali
z mosiężnym pierścieniem wiodącym. Pod koniec
1925 r. wytwórnia została zlikwidowana. W 1919 r. zawiązano i
zarejestrowano Zakłady Amunicyjne "Pocisk"
Spółka Akcyjna. Pełny rozruch fabryki nastąpił w
1923 r. Wytwórnia produkowała następującą
amunicję dla wojska: nabój 8 mm x 50 R
Mannlicher, 8 mm x 50 R Lebel, 7,92 mm x 57
Mauser. Na rynek cywilny wytwarzano naboje: 6,35
mm x 15 SR Browning, 7,65 mm x 17 SR Browning,
oraz różne wzory amunicji myśliwskiej i
sportowej. W 1924 r. zakłady "Pocisk"
wyprodukowały ponad 32 miliony sztuk amunicji. W
roku 1937 wykonano tutaj próbną partię naboi
Mausera w łusce stalowej lakierowanej, natomiast
w 1939 partię w łuskach stalowych miedziowanych.
W styczniu 1923 r. Centralny
Zarząd Wytwórni Wojskowych rozpoczął budowę
największej w Polsce Fabryki Amunicji w
Skarżysku wchodzącej w skład nowo powstałych
Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. W 1927 r.
fabryka rozpoczęła produkcję. Tuż po
uruchomieniu produkowano miesięcznie milion
sztuk amunicji karabinowej Mausera, a w 1931 r.
miesięczna produkcja wahała się w granicach
20-23 milionów sztuk. Wytwarzano tutaj pełny
asortyment naboi 7,92 mm x 57 aż do wybuchu II
wojny światowej. Wśród dostawców elementów i
komponentów do produkcji naboi kooperujących z
fabrykami amunicji największą była Spółka
Akcyjna Fabryk Metalowych pod Firmą "Norblin"
Bracia Buch i T. Werner, z Warszawy. Już w 1919
r. na zamówienie Głównego Urzędu Zaopatrzenia
Armii firma podjęła się dostarczenia wojsku 25
milionów sztuk naboi karabinowych. W 1928 r.
Ministerstwo Spraw Wojskowych, zamówiło roczną
dostawę w wysokości 24 milionów łusek i 12
milionów sztuk pocisków karabinowych. W
następnych latach firma dostarczała po 6
milionów łusek i pocisków rocznie. Oprócz
gotowych elementów zakłady były również głównym
dostawcą komponentów (miseczki i paski mosiężne
do produkcji łusek, kubki i paski melchiorowe
lub platerowane do wyrobu pocisków) do produkcji
amunicji dla wytwórni amunicji. Oprócz fabryki Norblina
komponenty do produkcji naboi dostarczały:
Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali
"Babbit"; Fabryka Wyrobów Srebrnych i
Platerowanych Józef Fraget; Fabryka Wyrobów
Platerowanych Bracia Henneberg; Walcownia Metali
Spółka Akcyjna - Dziedzice. Materiały i elementy
amunicji kupowano również w fabrykach
austriackich, szwajcarskich i niemieckich. Proch do produkcji naboi
dostarczały Zakłady Chemiczne "Nitrat" S.A. z
Niewiadowa, Wytwórnia Prochu w Boryszewie, a od
1925 r. z nowoczesnej Państwowej Fabryki Prochu
i Materiałów Kruszących w Zagożdżonnie (od 1927
r. Państwowa Wytwórnia Prochu Pionki). W latach 1922-1939 produkowano
w Polsce następujące typy naboi 7,92 mm x 57
Mauser: 1. Nabój bojowy z pociskiem
lekkim "S" (obwódka spłonki czarna) - rys.1.
2. Nabój bojowy z pociskiem
ciężkim "SC" (obwódka spłonki zielona) - rys 2.
3. Nabój bojowy z pociskiem
ciężkim "SC" wzmocniony stosowany do prób
odbiorczych broni w fabrykach (obwódka spłonki
biała). 4. Nabój bojowy z pociskiem
dalekonośnym "D" mający wydłużony pocisk o
rdzeniu wykonanym z ołowiu z domieszką 5-8
antymonu (obwódka spłonki fioletowa). 5. Nabój bojowy z pociskiem
przeciwpancernym "P" (obwódka spłonki czerwona).
6. Nabój bojowy z pociskiem
przeciwpancerno-świetlnym "PS" świecącym podczas
lotu na czerwono (wierzchołek pocisku niebieski,
obwódka spłonki niebieska) - rys. 3. 7. Nabój bojowy z pociskiem
zapalającym "Z" dla wojsk lądowych (cały pocisk
czarny, obwódka spłonki żółta) - rys. 4. 8. Nabój bojowy z pociskiem
zapalającym "Z" dla wojsk lotniczych
(wierzchołek pocisku żółty, obwódka spłonki
żółta) - rys 5. 9. Nabój bojowy z pociskiem
wskaźnikowym (wybuchowym) "W" (wierzchołek
pocisku czerwony, obwódka spłonki czarna).
Wykonano tylko partię próbną w ilości 10000 szt.
- rys. 6. 10. Nabój ćwiczebny (ślepy) do
karabinów i karabinków (pocisk drewniany owalny,
pusty w środku, malowany na niebiesko, obwódka
spłonki szara) - rys. 7. 11. Nabój ćwiczebny (ślepy) do
broni maszynowej (pocisk drewniany owalny, pusty
w środku, malowany na czerwono, obwódka spłonki
szara) - rys. 8. 12. Nabój ćwiczebny (ślepy) do
ckm Hotchkiss wz. 25 (pocisk drewniany owalny,
pusty w środku, nie malowany, obwódka spłonki
szara) - rys. 9.. 13. Nabój ćwiczebny (ślepy)
lotniczy do km Vickers wz. F (pocisk drewniany
szpiczasty, pusty w środku, nie malowany,
obwódka spłonki szara) - rys. 10. 14. Nabój ćwiczebny izbowy
służący do strzelania na strzelnicach
zamkniętych na krótkich odległościach, wykonanym
w formie monoblokowej łuski z przewierconym
wzdłużnie kanałem. Od góry nakładano specjalny
pocisk ołowiany, a w gnieździe dennym osadzano
spłonkę-nabój zawierającą masę zapalającą wraz z
ładunkiem miotającym - rys. 11. 15. Naboje szkolne wykonywane w
różnych odmianach - składane z typowych
elementów amunicji posiadające wzdłużne
wgłębienia na łusce - rys. 12; monoblokowe
mosiężne z wciśniętym w dnie miedzianym krążkiem
z otworem pod iglicę (dookoła korpusu moletowany
pas o szerokości 10 mm) - rys. 13; monoblokowe
mosiężne z gumowym krążkiem zamiast spłonki -
rys. 14; wykonane samodzielnie w jednostkach
wojskowych z wystrzelonej amunicji bojowej. Dla
odróżnienia miały one przewiercone łuski i
czasami były w całości chromowane - rys. 15, 16.
Typy 1, 2 i 5 produkowano
również w osobnym wykonaniu dla lotnictwa.
Różniły się one bardziej dokładnym doborem
prochu i spłonek umożliwiającym strzelanie przez
śmigło. Same naboje oznakowane były tak samo jak
amunicja dla wojsk lądowych, natomiast stosowano
dodatkowe napisy i oznakowania na pudełkach oraz
skrzyniach. Do produkcji naboi ćwiczebnych
wykorzystywano również wystrzelone łuski
zbierane na strzelnicach. Używano do tego celu
również obcych łusek, dlatego spotyka się w
polskich opakowaniach naboi ćwiczebnych łuski
producentów zagranicznych z rozmaitych lat i
wytwórni. Proces ten można było przeprowadzać do
trzech razy. Każdorazową powtórną elaborację
oznaczano cienkim moletowanym pierścieniem
nanoszonym na łusce - rys. 17. Na denkach naboi
wytłoczone były linie tworzące cztery sektory, w
których znajdowały się cechy w następującym
układzie: na godz. 12 - producent, na godz. 3 -
rok produkcji, na godz. 6 - dostawca łusek lub
blachy i na godz. 9 - procentowy skład mosiądzu
z którego wykonana była łuska. Zdarzają się
jednak odstępstwa od tego schematu jak zamiana
miejscami roku produkcji i składu mosiądzu, brak
podziału łuski na sektory w nabojach
ćwiczebnych, obracanie do góry nogami producenta
łusek itd. Przykładowe polskie cechowania naboi
Mausera pokazano na rysunku 18. Producenci (zakłady scalające
naboje): Orzełek i litera "W" - Wojskowa
Wytwórnia Amunicji Karabinowej (1922-1925). Pk - Zakłady Amunicyjne
"Pocisk" Spółka Akcyjna (1922-1939). Orzełek - Fabryka Amunicji w
Skarżysku (1927-1939). Zakłady dostarczające łuski lub
komponenty do produkcji - polscy: N - Spółka Akcyjna Fabryk
Metalowych pod Firmą "Norblin" Bracia Buch i T.
Werner. DZ lub Dz - Walcownia Metali
Spółka Akcyjna - Dziedzice. Fr lub F - Fabryka Wyrobów
Srebrnych i Platerowanych Józef Fraget. Hr - Fabryka Wyrobów
Platerowanych Bracia Henneberg. B - Fabryka Amunicji, Armatur i
Odlewnia Metali "Babbit". - zagraniczni: D - Schweizerische Metallwerke
Dornach, Szwajcaria. E - Enzesfelder
Metallwarenfabrik, Enzesfeld, Austria. NW - Metallwarenfabrik Neurath
Wien, Austria. K - ? AZ - ? Amunicja 7,92 mm x 57 Mausera
produkcji polskiej pakowana była w pudełka
kartonowe po 15 sztuk w trzech pięcionabojowych
łódkach dla karabinów i karabinków lub luzem dla
karabinów maszynowych. Na pudełkach drukowano
lub odbijano stemplem nazwę producenta, ilość
naboi, kaliber, typ pocisku, przeznaczenie,
numer partii oraz datę scalania. Typy broni używane w Polsce
strzelające amunicją 7,92 mm x 57 Mauser: Karabin Mauser wz. 98, Karabin
Mauser wz. 98a, Karabinek Mauser wz. 98,
Karabinek Mauser wz. 98a, Karabinek Mauser wz.
K98 PWU, Karabinek Mauser wz. 29, Karabinek
Mosin wz. 91/98/23 (7,62 mm karabin Mosin wz. 91
przerobiony na nabój 7,92 mm x 57), Karabinek
Mosin wz. 91/98/25 (7,62 mm karabin Mosin wz. 91
przerobiony na nabój 7,92 mm x 57), Karabin
samopowtarzalny Maroszka wz. 38, Karabin
maszynowy Hotchkiss wz. 25, Karabin maszynowy
Vickers wz. 09/18, Karabin maszynowy Vickers wz.
E, Karabin maszynowy Vickers wz. F, Karabin
maszynowy pilota wz. 33, Karabin maszynowy
pilota wz. 36, Karabin maszynowy wz. 37
"Szczeniak", Ręczny karabin maszynowy wz. 28,
Ciężki karabin maszynowy wz. 08, Ciężki karabin
maszynowy wz. 08/15, Ciężki karabin maszynowy
wz. 30, Ciężki karabin maszynowy Maxim wz. 10/28
(7,62 mm ckm Maxim wz. 10 przerobiony na nabój
7,92 mm x 57).